![](https://bharatshakti.in/wp-content/uploads/2024/03/LT-BSI-Defence.gif")
भारतीय वायुसेना आपल्या MiG-21 फायटर जेटच्या अखेरच्या तुकडीला आता निवृत्त करत आहे. वायुदलात 60 वर्षांहून अधिक सेवा दिलेले मिग विमान, एकेकाळी भारतीय हवाई शक्तीचा कणा मानले जायचे. आपल्या उत्कृष्ट आणि वेगवान कामगिरीसाठी मिगला ‘Workhorse’ म्हणून ओळखले जायचे. मात्र, कालांतराने MiG-21 ला त्याच्या खराब सुरक्षा रेकॉर्डसाठी तीव्र टीकेला सामोरे जावे लागले.
MiG-21 बायसन स्क्वॉड्रन, ज्याला ‘पँथर्स’ म्हणून ओळखले जाते, त्या विमानांचा शासकीय निरोप समारंभ 19 सप्टेंबर रोजी, चंदीगढ एअरफोर्स स्टेशनवर पार पडणार आहे. यानंतर MiG-21 चे भारतातील ऑपरेशनल करिअर संपुष्टात येईल.
ही निवृत्ती भारतीय लष्करी विमानसेवेतील एक महत्त्वपूर्ण अध्याय संपवत आहे. यामुळे एकाचवेळी वायुसेनेच्या फायटर स्क्वॉड्रन्सची संख्या सहा दशकांतील सर्वात कमी पातळीवर येणार आहे.
MiG-21 का निवृत्त केले जात आहे?
MiG-21 फायटर, 1963 मध्ये भारतात दाखल झालेले पहिले सुपरसॉनिक फायटर जेट होते. जे सोव्हिएत युनियनकडून विकत घेतले गेले आणि त्यानंतर हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (HAL) द्वारे परवान्याअंतर्गत रिडिझाईन करण्यात आले.
त्यानंतर भारताने Type 77, Type 96, MiG-21 Bis आणि अपग्रेड केलेले MiG-21 Bison अशा विविध प्रकारातील 850 हून अधिक MiG-21 विमाने वापरली आहेत.
प्रारंभी या विमानाचे वेग, चपळता आणि विश्वासार्हतेसाठी बरेच कौतुक झाले. परंतु कालांतराने त्यातील मर्यादित ऍव्हिऑनिक्स आणि उच्च अपघात प्रमाण यामुळे ते जुने आणि अपारंपरिक ठरले. त्यामुळेच त्याला “Flying Coffin” (उडती शवपेटी) हे भयंकर टोपणनाव देण्यात आले.
MiG-21 शी संबंधित 400 हून अधिक अपघात झाले, ज्यात 200 पेक्षा अधिक वैमानिकांचे प्राण गेले, ज्यामध्ये बहुसंख्य तरुण प्रशिक्षणार्थी होते.
तरीही, नवीन विमाने वेळेवर उपलब्ध न झाल्यामुळे MiG-21 चे सेवा आयुष्य अनेकदा वाढवले गेले आणि ते अपेक्षेपेक्षा बराच जास्त काळ वापरले गेले.
या निवृत्तीचा IAF वर काय परिणाम होणार?
MiG-21 फायटरला निवृत्त केल्यामुळे, IAF चे ऑपरेशनल फायटर स्क्वॉड्रन्स 29 वर येतील, जे चीन आणि पाकिस्तानशी एकाचवेळी संघर्ष होण्याच्या शक्यतेला तोंड देण्यासाठी आवश्यक 42 स्क्वॉड्रन्सच्या मान्य स्तरापेक्षा बरेच कमी आहे.
1960 च्या दशकानंतरचा हा आकडा सर्वात कमी आहे, त्या काळात भारताने 1965 चे पाकिस्तानविरुद्ध युद्ध लढले होते आणि 32 स्क्वॉड्रन्स कार्यरत होते.
भारतीय वायुदल, MiG-21 च्या जागी स्वदेशी बनावटीचे HAL Tejas Mk-1A विमान आणण्याच्या तयारीत आहे, मात्र उत्पादनातील विलंबामुळे हा बदल रखडला आहे. एकूण 83 तेजस Mk-1A जेट्सचे ऑर्डर दिली गेली असली तरी, पहिली डिलिव्हरी 2025 अखेरपूर्वी अपेक्षित नाही. त्यामुळे सध्याच्या काळात वायुदलावर ताण निर्माण होतो आहे.
युद्ध आणि परिवर्तनाचा वारसा
MiG-21 हे त्याच्या सुरुवातीच्या दशकांतले प्रभावी युद्ध विमान होते आणि त्यांनी खालील लढायांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली:
- 1965 युद्ध: मर्यादित भूमिका, पण IAF ला सुपरसॉनिक युगात घेऊन गेले
- 1971 युद्ध: निर्णायक ठरले; MiG-21 ने ढाक्यातील गव्हर्नर हाउससह शत्रूच्या महत्त्वाच्या स्थळांवर बॉम्बफेक केली
- कारगिल संघर्ष (1999): हवाई गस्त आणि ग्राउंड सपोर्टसाठी वापरले.
- बालाकोट कारवाईनंतर (2019): MiG-21 Bison ने पाकिस्तानचे F-16 विमान पाडले, ज्यामुळे त्याच्या अंतिम काळातील लढाऊ क्षमतांवर पुन्हा प्रकाश पडला.
“हे फक्त विमान नव्हते, तर भारतीय फायटर पायलटसाठी एक संस्कारण काळ होता,” असे एका माजी पायलटने म्हटले.
‘Flying Coffin’ नाव का पडले?
MiG-21 चा युद्धातील इतिहास प्रभावी होता, पण एकाच इंजिनावर आधारित डिझाइन, मर्यादित विजीबलिटी आणि जुन्या प्रकारची इजेक्शन प्रणाली यामुळे त्या्या अपघातांचे प्रमाण वाढले. Bison व्हेरिएंटच्या शेवटच्या काळात हे विशेषत्वाने जाणवले.
1990 ते 2000 च्या दशकात अपघातात लक्षणीय वाढ झाली, ज्यामुळे राष्ट्रीय पातळीवर वैमानिक सुरक्षा व प्रशिक्षणावर प्रश्न उपस्थित झाले. 1993 ते 2013 या कालावधीत 198 अपघात झाले आणि 151 पायलट मृत्युमुखी पडले.
भविष्याकडे पाहताना…
MiG-21 च्या निवृत्तीनंतर पुढील पिढीतील भारतीय फायटर जेट्ससाठी मार्ग मोकळा झाला आहे:
- Tejas Mk-1A: स्वदेशी बनवलेले सिंगल इंजिन मल्टीरोल फायटर
- MRFA प्रोजेक्ट: 114 मिडियम रोल फायटर जेट्ससाठी जागतिक निविदा (Rafale, F-15EX, Gripen इ.)
- AMCA प्रोग्रॅम: 5वी पिढीतील स्टेल्थ फायटर DRDO व HAL द्वारे विकसित होत आहे.
तथापि, ही कोणतीही प्रणाली दशकाअखेरीपूर्वी मोठ्या प्रमाणात सेवा मध्ये येण्याची शक्यता नाही, त्यामुळे लघुकाळात क्षमता गॅपचा धोका कायम आहे.
एक युगाचा अंत
MiG-21 साठी IAF कडून विशेष निरोप समारंभाचे आयोजन करण्यात आले आहे, ज्यात स्टॅटिक डिस्प्ले, सेरेमोनियल फ्लायपास्ट आणि माजी वैमानिकांचा सहभाग असेल. हा गौरवाचा आणि आत्मचिंतनाचा क्षण असेल, एक असे विमान ज्याने IAF च्या अनेक पिढ्यांवर प्रभाव टाकला आहे.
“कुठलेच दुसरे फायटर इतका काळ सेवा देऊ शकले नाही,” असे एका निवृत्त एअर मार्शलने नमूद केले. “याची निवृत्ती उशिरा झाली असली तरी ती हृदयस्पर्शी आहे.”
शेवटची उड्डाणे
MiG-21 जेव्हा इतिहासात विलीन होते, तेव्हा ते एक विरोधाभासपूर्ण पण अभूतपूर्व वारसा मागे ठेवते. युद्धातील विजय, सेवेतील चिकाटी आणि शांततेतून झालेली हानी…असा प्रवास अधोरेखित करते. MiG-21 हा कायमच भारतीय वायुदलाचा अविभाज्य घटक राहील.
भारत नव्या अध्यायाकडे वाटचाल करत असला, तरी या युगाच्या शेवटाच्या पानांवर MiG-21 चे नाव आदरपूर्वक कोरले जाईल.
टीम भारतशक्ती
