भारतीय नौदलाच्या ताफ्यात ‘ईक्षक’चा समावेश, जलमापनक्षेत्रात नवा अध्याय

सर्वेक्षण नौका (एसव्हीएल) या वर्गातील तिसरी नौका- ‘ईक्षक’ समाविष्ट करून भारतीय नौदल जलमापन आणि सर्वेक्षणाच्या क्षमता उंचावण्यास सिद्ध झाले आहे. नौदलाच्या दक्षिण कमानीत (सदर्न नेव्हल कमांड) समाविष्ट झालेली ईक्षक ही पहिलीच तशा प्रकारची नौका आहे. नौदलप्रमुख ॲडमिरल दिनेश त्रिपाठी यांच्या उपस्थितीत ही नौका गुरूवारी म्हणजे 06 नोव्हेंबर 2025 या दिवशी कोची येथील नौदलाच्या तळावर एका समारंभात औपचारिकरीत्या नौदलाच्या ताफ्यात समाविष्ट करण्यात आली.

सर्वेक्षण नौका (मोठी) [एसव्हीएल] या वर्गातील तिसरी नौका- ‘ईक्षक’ ही कोलकात्याच्या GRSE अर्थात- गार्डन रीच शिपबिल्डर्स अँड इंजिनीअर्स लि. निर्मित केली आहे. ईक्षक, जहाजबांधणी क्षेत्रातील भारताच्या स्वयंपूर्णतेचे व आत्मनिर्भरतेचे एक दैदीप्यमान उदाहरण ठरणार आहे. या जहाजात 80 टक्क्यांपेक्षा अधिक भाग स्वदेशनिर्मित घटकांनी बनलेला आहे. आत्मनिर्भर भारत अभियानाच्या यशाचेच हे प्रतिबिंब होय. तसेच, GRSE आणि भारतातील सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांतील सहयोगात्मक प्रयत्नांचे ते द्योतक आहे.

“अशा विशिष्ट क्षमतांमुळे या जहाजांना केवळ आमच्यासाठीच नाही तर संपूर्ण प्रदेश आणि त्यापलीकडे असलेल्या आमच्या सागरी भागीदारांसाठी देखील पसंतीचा सर्वेक्षण मंच बनवले आहे,” असे प्रादेशिक सागरी सहकार्यात नौदलाच्या वाढत्या भूमिकेवर प्रकाश टाकत ॲडमिरल त्रिपाठी म्हणाले. “गेल्या वर्षातच, आमच्या सर्वेक्षण जहाजांनी मॉरिशसपासून व्हिएतनामपर्यंत हायड्रोग्राफिक सहाय्य केले आहे, ज्यामुळे सामायिक वाढ आणि सागरी समृद्धीसाठी भारताची वचनबद्धता बळकट झाली आहे.”

जलमापन (हायड्रोग्राफिक) क्षमतेत मोठी झेप

जलमापन आणि समुद्रमापन शास्त्रांसाठी आवश्यक अशी अत्याधुनिक उपकरणे या नौकेवर बसवण्यात आली असून बंदरे, जहाज-विरामस्थाने आणि नौदल दिशादर्शक मार्गिका यांच्या किनारी भागात आणि खोल पाण्यात संपूर्ण जलमापन सर्वेक्षणे करण्यासाठी या नौकेची रचना करण्यात आली आहे. यात उच्च पृथक्करण क्षमतेचा बहु-शलाका प्रतिध्वनी ध्वनिनिर्माता (high-resolution multi-beam echo sounder), स्वायत्त जलमग्न वाहक (Autonomous Underwater Vehicle -AUV), दूरचालित वाहक (Remotely Operated Vehicle -ROV) आणि चार सर्वेक्षण यंत्रनौका (Survey Motor Boats -SMBs) समाविष्ट आहेत.

या नौकेवर हेलिकॉप्टरसाठीचा एक डेक आहे. यामुळे ईक्षकच्या कामाचा आवाका वाढणार असून, विविध क्षेत्रीय मोहिमांमध्ये ईक्षक काम करू शकणार आहे. सर्वसमावेशकतेसाठी असणारी नौदलाची वचनबद्धता लक्षात घेऊन, ईक्षक हे पहिले सर्वेक्षण जहाज (मोठे) आहे, ज्यावर महिलांसाठीच्या निवासस्थानांची देखील सोय करण्यात आली असून भारताच्या सागरी दलांच्या विकसित होणाऱ्या चेहऱ्याचे प्रतीक आहे.

आधुनिक नौदलाची दुहेरी भूमिका

त्याच्या मुख्य सर्वेक्षण कार्यांव्यतिरिक्त, आयएनएस ईक्षकची बांधणी दुहेरी-भूमिका क्षमतेसह करण्यात आली आहे, ज्यामुळे ते मानवतावादी सहाय्य आणि आपत्ती निवारण (HADR) ऑपरेशन्ससाठी एक व्यासपीठ म्हणून काम करू शकते. संकटाच्या वेळी, ते त्वरित रुग्णालय जहाजात रूपांतरित केले जाऊ शकते, ज्यामुळे नैसर्गिक आपत्ती किंवा समुद्रातील आपत्कालीन परिस्थितीत महत्त्वपूर्ण मदत प्रदान करते.

अभिमानास्पद वारसा पुढे नेणे

ईक्षकचे कमिशनिंग हे आयएनएस संध्याक या प्रमुख जहाजाच्या पायावर होत आहे, जे फेब्रुवारी 2024 मध्ये कमिशन करण्यात आले होते आणि त्याने सिंगापूर, फिलीपिन्स, इंडोनेशिया आणि मलेशियामध्ये आधीच एक महत्त्वपूर्ण प्रादेशिक तैनाती पूर्ण केली आहे. या मोहिमांनी जलमापन (हायड्रोग्राफी) आणि स्वदेशी जहाज डिझाइनमधील भारताची वाढती पकड दर्शविली आहे.

या वर्षी नौदलाने कमिशन केलेले हे दहावे जहाज असून आयएनएस ईक्षक हे केवळ ताफ्यात नुसती एक भर नाही तर भारताच्या सागरी सुरक्षा, राजनैतिकता आणि लवचिकतेमधील एक धोरणात्मक गुंतवणूक दर्शवते.

“आयएनएस ईक्षक हे नौदल, भारतीय उद्योग आणि एमएसएमई यांच्यातील सहकार्यातून आपण काय साध्य करू शकतो याचे एक ज्वलंत उदाहरण आहे,” असे अ‍ॅडमिरल त्रिपाठी म्हणाले. “हे नावीन्यता, सर्वसमावेशकता आणि स्वावलंबनासाठीच्या आमच्या वचनबद्धतेचे प्रतीक आहे.”

दक्षिण नौदल कमांडसाठी महत्त्वपूर्ण

ईक्षक आता कोची येथून दक्षिण नौदल कमांड अंतर्गत मार्गक्रमण करत आहे – या कमांडमध्ये अशा प्रकारचे हे पहिलेच जहाज आहे – त्यामुळे भारताची त्याच्या विशाल सागरी क्षेत्राचे नकाशे तयार करण्याची, क्षेत्र सुरक्षित करण्याची आणि संरक्षण करण्याची क्षमता पूर्वीपेक्षा अधिक मजबूत झाली आहे.

टीम भारतशक्ती