![](https://bharatshakti.in/wp-content/uploads/2024/03/LT-BSI-Defence.gif")
पाकिस्तानने जेव्हा भारताविरुद्ध सर्वात समन्वयित हवाई हल्ला सुरू केला, नियंत्रण रेषेवरून ड्रोन, क्षेपणास्त्रे आणि लोटिर म्युनिशन्स पाठवण्यात आली, तेव्हा त्यांच्यासमोर भारताच्या बाजून उभी ठाकली ‘एक अभेद्य डिजिटल ढाल’, ही ढाल म्हणजे भारतीय बनावटीची, कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर (AI) आधारित हवाई संरक्षण प्रणाली ‘Akashteer’, जिने ऑपरेशन सिंदूरची दिशा बदलून टाकली.
एका रात्रीच्या आत, भारतीय सैन्याने पाकिस्तानच्या 13 प्रमुख लक्ष्यांवर अचूक हल्ले केले, त्यात 8 रणनीतिक हवाई तळांचा समावेश होता — आणि एकही शत्रू भारतीय हवाई क्षेत्रात घुसू न देता सर्व हवाई धोके निष्प्रभ केले. जगभरातील तज्ज्ञ आता विचारत आहेत की: भारताने हा वेग, अचूकता आणि समन्वय साध्य कसा केला? आणि याचे उत्तर स्पष्ट आहे – ‘Akashteer’.
भारताची AI-चालित “आयर्न डोम”
ही पूर्णपणे स्वयंचलित, AI चलित C4ISR (कमांड, कंट्रोल, कम्युनिकेशन, कॉम्प्युटर, इंटेलिजन्स, सर्व्हेलन्स आणि रेकॉनिसन्स) प्रणाली आहे. आकाशतीरची रचना रडार, सेन्सर, कम्युनिकेशन आणि हवाई संरक्षण प्रणाली एकत्र करून एक अखंड “कॉम्बॅट क्लाऊड” निर्माण करण्यासाठी करण्यात आली आहे. पण तिचे वैशिष्ट्य केवळ एकत्रीकरणात नाही, तर तिच्यामागे असलेल्या “बुद्धिमत्तेत” आहे.
पारंपरिक प्रणालींप्रमाणे मानवी ऑपरेटर किंवा साखळी आदेशांवर अवलंबून न राहता, आकाशतीर स्वतः पाहते, निर्णय घेते आणि कृती करते. ती ड्रोन आणि मायक्रो-यूएव्हीसारख्या कमी उंचीच्या धोक्यांना ट्रॅक करते, मैत्रीपूर्ण युनिट्सचे पुनर्नियोजन करते तसेच क्षणात इंटरसेप्शन सुरू करते आणि तेही “ब्लू फोर्स ट्रॅकिंग”मुळे आपलाच दल चुकून लक्ष्य होणार नाही याची खात्री करत.
“Akashteer ही केवळ वायुदल संरक्षण प्रणाली नाही — ती एक एआय वॉरफायटर आहे,” असे या प्रणालीच्या तैनातीशी संबंधित एका वरिष्ठ लष्करी अधिकाऱ्याने सांगितले.
पाकिस्तानचे संरक्षण कोलमडले
जेव्हा आकाशतीरने भारताच्या प्रतिसादाला रिअल-टाइम युद्धक्षेत्र बुद्धिमत्ता पुरवली, तेव्हा पाकिस्तानची चिनी HQ-9 आणि HQ-16 प्रणालींवर अवलंबून असलेली संरक्षण यंत्रणा भारतीय क्षेपणास्त्रे ओळखण्यात वा रोखण्यात अपयशी ठरली. अमेरिकेने दिलेल्या AWACS समर्थनासह असलेल्या ग्राउंड रडार नेटवर्कसुद्धा प्रतिहल्ल्यांदरम्यान निष्क्रिय झाली होती, असे वृत्त आहे.
“आकाशतीरने समन्वयित केलेल्या ड्रोन स्वार्म्स कमांड झोनपर्यंत पोहचल्या, तेही कोणालाही न कळता,” असे एका निवृत्त IAF अधिकाऱ्याने नमूद केले. “आपण एक नवीन युद्धनिती पाहत आहोत — जी क्षयावर नव्हे तर स्वायत्ततेवर आधारित आहे,” असे ते पुढे म्हणाले.
स्वदेशी प्रणालीचा युद्धात डंका
आकाशतीर प्रणालीचे वैशिष्ट्य म्हणजे, ती 100% देशी बनावटीची प्रणाली आहे, जी भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड (BEL) ने विकसित केली असून, कुठल्याही परकीय घटकावर वा उपग्रहांवर ती अवलंबून नाही.
BEL ने 14 मे रोजी ‘X’ वरील पोस्टमध्ये स्पष्ट केले: “आकाशतीरने युद्धाच्या मैदानावर आपली क्षमता सिद्ध केली आहे. जमिनीवर आधारित संरक्षण प्रणाली आकाशतीरशी एकत्र करून पाकिस्तानसाठी आकाशातील साहसे नरकसदृश बनवली.”
BEL च्या गाझियाबाद येथील युनिटमधून पहिली आकाशतीर नियंत्रण केंद्रे, एप्रिल २०२४ मध्ये रवाना झाली. आतापर्यंत सुमारे 50% युनिट्स तैनात करण्यात आले असून, 2027 पर्यंत 455 प्रणालींचे पूर्ण वितरण लक्ष्य आहे.
BEL is proud to announce that our in-house designed & manufactured Air Defence System, Akashteer, has proved its mettle in the war-field. Ground-based Defence Systems integrated with Akashteer made it hell for Pakistan’s air adventures. @DefenceMinIndia pic.twitter.com/e6eO0bftp4
— Bharat Electronics Limited (BEL) (@BEL_CorpCom) May 14, 2025
प्रणालीची ‘गेम चेंजिंग’ वैशिष्ट्ये
- युनायटेड एअर पिक्चर: लष्कर आणि IAF च्या रडारची समाकलन करून फ्रंटलाईन युनिट्सना मैत्री आणि शत्रू हालचालींचा लाइव्ह व्ह्यू मिळतो.
- कॉम्बॅट ऑटोनॉमी: मॅन्युअल डेटा इनपुट किंवा केंद्रीय आदेशाच्या विलंबाशिवाय झपाट्याने धोके ओळखणे आणि प्रतिसाद.
- विकेंद्रित लक्ष्यीकरण: फिल्ड युनिट्सना डायनॅमिक युद्ध डेटा आधारित स्वतंत्र कृती करण्याचा अधिकार.
- स्टेल्थ इंटरसेप्शन: सक्रिय रडारशिवाय ड्रोन शोधणे आणि नष्ट करणे — AI, उपग्रह आणि पॅसिव्ह सेन्सरवर आधारित.
- मोबाइल आणि स्केलेबल: वाहन-आधारित प्रणालीमुळे ती डोंगराळ, सीमावर्ती व दुर्गम भागात सहज तैनात करता येते.
लष्करातील एका प्रमुख अधिकाऱ्याच्या मते, ही प्रणाली म्हणजे ‘भारतीय लष्कराच्या आधुनिकीकरणाच्या दिशेने एक क्रांतिकारी पाऊल आहे.’
संरक्षणातून वर्चस्वाकडे
आकाशतीरचा विजय केवळ तंत्रज्ञानापुरता मर्यादित नाही, तो एक रणनीतिक दृष्टिकोनातील बदलही दर्शवतो. भारताचे पारंपरिक वायुदल संरक्षण हे प्रतिक्रियाशील होते. आकाशतीरमुळे आता प्रोॲक्टिव्ह प्रतिसाद, रिअल-टाइम प्रतिहल्ले आणि डिजिटल वॉरफेअरमध्ये प्रावीण्य शक्य झाले आहे.
ऑपरेशन सिंदूरमध्ये भारताने प्रथमच ड्रोन स्वार्म्स, एआय युद्ध बुद्धिमत्ता आणि उपग्रह आधारित गुप्तचर यंत्रणा एकत्र करून एकसंध हल्ला प्रणाली दाखवली — असे प्रयोग आजवर केवळ काही नाटो देशांनी केले होते.
“हे काही तरी वेगळंच होतं,” असं एका पाकिस्तानी संरक्षण विश्लेषकाने कबूल केले. “आम्ही केवळ हत्यारांमध्ये नव्हे, तर विचारांमध्येही हरलो,” अशी प्रतिक्रिया त्याने दिली.
पुढची दिशा
मार्च 2027 पर्यंत, ‘आकाशतीर’ प्रणाली पूर्ण क्षमतेसह लाँच झाल्यानंतर, ती उत्तर आणि पूर्व कमांडमध्ये भारताच्या हवामान संरक्षणाचा कणा बनणार आहे.
2024 मध्ये वैधता चाचण्यांदरम्यानच वरिष्ठ लष्करी नेत्यांनी तिला “गेम-चेंजर” म्हटले होते आणि ऑपरेशन सिंदूरने हे विधान खरे करून दाखवले.
युद्धशास्त्रात क्रांती
आकाशतीरने एक नवीन युग सुरू केले आहे, जिथे युद्धक्षेत्र माणसे किंवा दारूगोळा नव्हे, तर विचार करणाऱ्या यंत्रांद्वारे परिभाषित होते.
एका संरक्षण तज्ज्ञाच्या शब्दांत: “आकाशतीर ढाल नाही, ती AI च्या मदतीने बनवलेली तलवार आहे.”
भारत आता या प्रणालीचा संपूर्ण सैन्यात विस्तार करत आहे आणि एक गोष्ट निश्चित आहे की: ‘हवाई संरक्षणाचे भविष्य स्वायत्त, स्वदेशी आणि कार्यरत आहे.’
– रवी शंकर
