इराण बॉम्बहल्ले : ट्रम्प यांच्या परराष्ट्र धोरणातील सर्वात धोकादायक निर्णय

इराणच्या आण्विक स्थळांवर बॉम्बस्फोट करण्याच्या अमेरिकेच्या अभूतपूर्व परराष्ट्र धोरणाच्या निर्णयामुळे, तसेच इस्रायलच्या प्रादेशिक शत्रूवरील हवाई हल्ल्यात थेट सामील होऊन, अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी असे काही केले आहे जे त्यांनी टाळण्याची शपथ घेतली होती ती गोष्ट म्हणजे एका मोठ्या परराष्ट्र युद्धात लष्करी हस्तक्षेप.

अमेरिकेने केलेला हा नाट्यमय हल्ला – ज्यामध्ये इराणच्या जमिनीत खोलवर सर्वात मजबूत तटबंदी असलेल्या आण्विक स्थळांना लक्ष्य करणे समाविष्ट आहे –  हा ट्रम्प यांच्या दुसऱ्या अध्यक्षपदाच्या काळातील सर्वात मोठा परराष्ट्र धोरणविषयक जुगार असून तो जोखीम आणि अज्ञात गोष्टींनी भरलेला आहे.

इराणने आता शांतता प्रस्थापित केली पाहिजे नाहीतर त्यांना आणखी हल्ल्यांना सामोरे जावे लागेल असा धोशा लावणारे ट्रम्प, तेहरानला जगातील सर्वात महत्त्वाची तेलवाहिनी होर्मुझची सामुद्रधुनी बंद करून, मध्यपूर्वेतील अमेरिकेच्या लष्करी तळांवर आणि मित्रराष्ट्रांवर हल्ला करून, इस्रायलवर क्षेपणास्त्र हल्ला वाढवून आणि जगभरातील अमेरिकन तसेच इस्रायली हितसंबंधांविरुद्धच्या प्रॉक्सी गटांना सक्रिय करून प्रत्युत्तर देण्यास प्रवृत्त करू शकतात, असे विश्लेषकांनी सांगितले.

या हालचाली ट्रम्प यांच्या कल्पनेपेक्षाही व्यापक, अधिक प्रदीर्घ संघर्षात वाढू शकतात. परिणामी अमेरिकेने याआधी इराक आणि अफगाणिस्तानमध्ये लढलेल्या ‘कायमच्या युद्धांचे’ प्रतिध्वनी परत उमटू शकतात, ज्याची त्यांनीच ‘मूर्खपणाने घेतलेला निर्णय’ म्हणून खिल्ली उडवली होती आणि आपण कधीही त्यात उतरणार नाही असे वचन दिले होते.

“इराणी लोक त्यांच्या लष्करी क्षमतेच्या उपयोगाबाबत गंभीरपणे कमकुवत आणि अधोगतीला नेणारे निर्णय घेत आहेत,” असे डेमोक्रॅटिक आणि रिपब्लिकन प्रशासनाचे माजी मध्य पूर्व वाटाघाटीकार आरोन डेव्हिड मिलर म्हणाले. “पण त्यांच्याकडे प्रतिसाद देण्यासाठी सर्व प्रकारचे मार्ग उपलब्ध आहेत… हे लवकर संपणार नाही.”

शनिवारी उशिरा जाहीर झालेल्या बॉम्बहल्ल्याच्या आधी, ट्रम्प लष्करी कारवाईच्या धमक्या आणि इराणला त्याचा अणुकार्यक्रम रद्द करण्यासाठीच्या दृष्टीने कराराला मान्यता देईल या हेतूने पुन्हा वाटाघाटी करण्याचे आवाहन यामध्ये गोंधळले होते.

व्हाईट हाऊसच्या एका वरिष्ठ अधिकाऱ्याने सांगितले की, तेहरानला अणु कराराला मान्यता देण्यात रस नाही याची खात्री झाल्यानंतर, त्यांनी हल्ले “करणे हीच योग्य गोष्ट” असल्याचे ठरवले.

अधिकाऱ्याने सांगितले की, यात “यशस्वी होण्याची शक्यता सर्वाधिक” असल्याची खात्री झाल्यावरच ट्रम्प यांनी पुढे जाण्यास परवानगी दिली. इराणच्या आण्विक आणि लष्करी सुविधांवर मागील एका आठवड्यापेक्षा जास्त काळ इस्रायली हवाई हल्ल्यांनंतर घेतलेल्या निर्धारामुळे अमेरिकेचा संभाव्य मोठा धक्का देण्याचा मार्ग मोकळा झाला.

आण्विक धोका कायम

ट्रम्प यांनी हल्ल्यांमुळे मिळालेल्या “जबरदस्त यशाचे” कौतुक केले. या हल्ल्यांमध्ये फोर्डो या मुख्य ठिकाणी मोठ्या प्रमाणात “बंकर-बस्टर बॉम्ब” वापरणे समाविष्ट होते असे त्यांनी म्हटले. परंतु काही तज्ञांच्या मते इराणचा अणुकार्यक्रम अनेक वर्षांपासून मागे पडला असला तरी, धोका अद्याप संपलेला नाही.

इराणने आण्विक शस्त्रास्त्रे निर्माण केल्याचे आरोप फेटाळून लावले आहेत. त्याच्या मते हा कार्यक्रम पूर्णपणे शांततापूर्ण हेतूंसाठी आहे.

“या लष्करी कारवाईमुळे दीर्घकाळासाठी आण्विक शस्त्रे प्रतिबंधासाठी आवश्यक असा इराण विचार करू शकते आणि वॉशिंग्टनला राजनैतिक कूटनीतिमध्ये रस नाही,” असे शस्त्रास्त्र नियंत्रण कायद्याचे समर्थन करणारी निष्पक्ष अमेरिका-आधारित संघटना, आर्म्स कंट्रोल असोसिएशनने एका निवेदनात म्हटले आहे.

“केवळ लष्करी हल्ले इराणचे व्यापक अणुज्ञान नष्ट करू शकत नाहीत. हे हल्ले इराणचा कार्यक्रम काही काळ मागे सारतील, मात्र यामुळे तेहरानच्या संवेदनशील अणुकार्यक्रमांची पुनर्रचना करण्याच्या दृढनिश्चयाला आणखी बळकटी मिळेल,” असे गटाने म्हटले आहे.

फ्लोरिडा इंटरनॅशनल युनिव्हर्सिटीमधील पॉलिटिक्स अँड इंटरनॅशनल रिलेशन्स विभागातील सहाय्यक प्राध्यापक एरिक लॉब म्हणाले की इराणचा पुढचा निर्णय हा एक मोठा प्रश्न आहे.  त्यांच्या मते इराणच्या प्रत्युत्तर देण्याच्या प्रकारांपैकी एक म्हणजे प्रदेशाच्या आत आणि बाहेर अमेरिका तसेच इस्रायलच्या “सॉफ्ट टार्गेट” वर हल्ला करणे.

परंतु त्यांनी असेही म्हटले की इराण वाटाघाटी करण्यासाठी  परत तयार होऊ शकतो – “अर्थात ते आणखी कमकुवत स्थितीत असतील” – किंवा राजनैतिक ऑफ-रॅम्प शोधण्याची शक्यता आहे.

तथापि, अमेरिकेच्या हल्ल्यांनंतर लगेचच, इराणने वाटाघाटीं संदर्भात फारशी उत्सुकता दाखवलेली नाही.

इराणच्या अणुऊर्जा संघटनेने म्हटले आहे की ते त्यांच्या “राष्ट्रीय उद्योगाचा” विकास थांबवू देणार नाहीत आणि इराणी सरकारी टीव्ही चॅनलच्या समालोचकाने म्हटले आहे की या प्रदेशातील प्रत्येक अमेरिकन नागरिक किंवा लष्करी सदस्य आता कायदेशीर लक्ष्य असेल.

रविवारी सकाळी, इराणच्या परराष्ट्र मंत्रालयाने एक निवेदन जारी करून इशारा दिला की तेहरान “अमेरिकेच्या लष्करी आक्रमणाविरुद्ध सर्व शक्तीनिशी प्रतिकार करणे हा  आपला अधिकार मानतो.”

कार्नेगी एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीसचे विश्लेषक करीम सज्जदपौर यांनी एक्सवर पोस्ट केले: “ट्रम्प यांनी सूचित केले की ही आता शांततेची वेळ आहे. मात्र हे सगळंच आता धूसर आहे आणि इराणी लोक ते त्याच पद्धतीने पाहतील अशी शक्यता नाही. यामुळे 46 वर्षांच्या अमेरिका-इराण युद्धाचा शेवट होण्यापेक्षा एक नवीन अध्याय सुरू होण्याची शक्यता जास्त आहे.”

‘शासन बदल’

काही विश्लेषकांनी असे सुचवले की ट्रम्प यांच्या प्रशासनाने याआधी इराणी नेतृत्वाला पदच्युत करण्याचा आपला कोणताही विचार नाही हे स्पष्ट केले असले तरी, जर तेहरानने आज झालेल्या हल्ल्यांचा मोठ्या प्रमाणात बदला घेतला किंवा अण्वस्त्रे तयार करण्याचा प्रयत्न केला तर अमेरिका इराणमध्ये  “शासन बदल” करण्यास प्रवृत्त होऊ शकते.

त्यामुळे, आणखी धोके निर्माण होतील.

“शासन बदल आणि लोकशाहीकरण मोहिमांचे असे लक्ष्य असलेल्या मोहिमेच्या क्रिपिंगपासून सावध रहा,” असे वॉशिंग्टनमधील जॉन्स हॉपकिन्स स्कूल फॉर ॲडव्हान्स्ड इंटरनॅशनल स्टडीजमधील मध्य पूर्व विश्लेषक लॉरा ब्लूमेनफेल्ड म्हणाल्या. “तुम्हाला मध्य पूर्वेकडील वाळूमध्ये पुरलेल्या अनेक अयशस्वी अमेरिकन नैतिक मोहिमांची हाडे सापडतील.”

मध्य पूर्वेसाठी माजी अमेरिकेचे उप गुप्तचर अधिकारी जोनाथन पॅनिकॉफ म्हणाले की, जर आपले अस्तित्व धोक्यात आहे अशी इराणच्या नेतृत्वाची कल्पना झाली तर ते लवकरच “असंबद्ध हल्ले” करतील.

पण तेहरानला त्याचे परिणामही लक्षात घ्यावे लागतील, असे ते म्हणाले. होर्मुझची सामुद्रधुनी बंद करण्यासारख्या कृतींमुळे तेलाच्या वाढत्या किमती आणि अमेरिकेच्या महागाईच्या संभाव्य परिणामामुळे ट्रम्प यांच्यासाठी समस्या निर्माण होतील, परंतु त्यामुळे इराणच्या काही शक्तिशाली मित्रांपैकी एक असलेल्या चीनलाही नुकसान पोहोचेल.

त्याच वेळी, ट्रम्प यांना इराण हल्ल्याच्या विरोधात काँग्रेसच्या डेमोक्रॅट्सकडून आधीच जोरदार विरोध सहन करावा लागत असून त्यांच्या रिपब्लिकन MAGA तळाच्या हस्तक्षेपविरोधी शाखेच्या विरोधालाही त्यांना तोंड द्यावे लागेल.

ट्रम्प, ज्यांना त्यांच्या पहिल्या कार्यकाळात कोणत्याही मोठ्या आंतरराष्ट्रीय संकटाचा सामना करावा लागला नाही, ते आता त्यांच्या दुसऱ्या कार्यकाळातील पहिल्या सहा महिन्यांतच पुरते फसले आहेत.

अर्थात त्यांना आशा आहे की अमेरिकेचा लष्करी सहभाग हा हल्ल्याची वेळ आणि व्याप्ती एवढ्यापुरताच मर्यादित असू शकतो, तरीही अशा संघर्षांचा इतिहास अनेकदा अमेरिकन अध्यक्षांसाठी अनपेक्षित परिणाम घेऊन येतो.

जरी त्यांना आशा आहे की अमेरिकेचा लष्करी सहभाग वेळ आणि व्याप्तीमध्ये मर्यादित असू शकतो, तरीही अशा संघर्षांचा इतिहास अनेकदा अमेरिकन अध्यक्षांसाठी अनपेक्षित परिणाम घेऊन येतो.

ट्रम्प यांच्या “शक्तीद्वारे शांतता” या घोषणेची निश्चितच याआधी कधीही न पाहिलेली परीक्षा घेतली जाईल. विशेषतः युक्रेन आणि गाझामधील युद्धे लवकर संपवण्याचे प्रचार सभांमधील आश्वासन पूर्ण करण्यात अयशस्वी झाल्यानंतर ट्रम्प यांनी एक नवीन लष्करी आघाडी उघडली आहे.

“ट्रम्प पुन्हा युद्ध व्यवसायात आले आहेत,” इंटरनॅशनल क्रायसिस ग्रुपचे संयुक्त राष्ट्र संचालक रिचर्ड गोवन म्हणाले. “आपण शांतता प्रस्थापित करणार आहे या त्यांच्या भाषणावर मॉस्को, तेहरान किंवा बीजिंगमधील कोणीही  विश्वास ठेवला असेल याची मला खात्री नाही. ते नेहमीच प्रत्यक्ष रणनीतीपेक्षा प्रचारातील एखाद्या वाक्यासारखे दिसत होते.”

टीम स्ट्रॅटन्यूज
(रॉयटर्सच्या इनपुट्ससह)