![](https://bharatshakti.in/wp-content/uploads/2024/03/LT-BSI-Defence.gif")
भारतीय नौदलाचे पहिले स्वदेशी बनावटीचे डायव्हिंग सपोर्ट व्हेसल (DSV) असलेल्या- INS Nistar जहाजाचा नौदलातील समावेश, हा भारताच्या विकसनशील समुद्री सुरक्षाव्यवस्थेतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे. त्याच्या तात्काळ उपयुक्ततेव्यतिरिक्त, हे प्रगत जहाज सागरी सुरक्षा आणि सुरक्षेत प्रादेशिक नेता म्हणून उदयास येण्याच्या भारताच्या व्यापक आकांक्षा दर्शवते, विशेषतः अशावेळी जेव्हा हिंद महासागर प्रदेशात (IOR) पाण्याखालील धोके आणि नौदल स्पर्धा तीव्र झाल्या आहेत.
INS Nistar का महत्वाचे आहे?
हिंद महासागर, जो जगातील 80 टक्क्यांहून अधिक समुद्री व्यापार वाहतूक करतो, तो हळूहळू संघर्षाचे केंद्र बनत चालला आहे आणि मोठ्या जागतिक शक्तींचे लक्ष वेधून घेत आहे. समुद्री चाच्यांचे हल्ले आणि समुद्री अपघात यांसारख्या पारंपरिक धोक्यांसोबत, आता या क्षेत्रात नव्या गुंतागुंतींचा सामना करावा लागत आहे – जसे की पाण्याखालील गुप्तहेरगिरी, बेकायदेशीर मासेमारी आणि हवामान बदलाशी संबंधित आपत्ती.
INS Nistar या अद्ययावत जहाजाची निर्मिती, हिंदुस्तान शिपयार्ड लिमिटेडने (HSL) केली असून, 18 जुलै 2025 रोजी विशाखापट्टणम येथे त्याचा नौदलात समावेश करण्यात आला. हे जहाज निवडक आव्हानांना तोंड देण्यासाठी रणनैतिकदृष्ट्या तयार केले गेले आहे. सुमारे 120 मीटर लांब, 10,000 टन वजनाचे आणि अत्याधुनिक पाण्याखालील क्षमतांनी सुसज्ज असे हे जहाज, भारताच्या ‘आत्मनिर्भर भारत’ उपक्रमातील एक लक्षणीय तांत्रिक यश आहे. हे जहाज धोरणात्मक स्वावलंबन आणि सक्रिय समुद्री दृष्टिकोन यांचे प्रतीक आहे.
जोखमींच्या काळात पाणबुडी सुरक्षेचे वाढते महत्त्व
INS Nistar हे विशेषतः समुद्रातील आपत्कालीन परिस्थितीसाठी डिझाइन केलेले जहाज आहे, जे पाणबुडी बचाव मोहिमांवर लक्ष केंद्रित करते. हे जहाज भारताच्या डीप सबमर्जन्स रेस्क्यू व्हेईकल्स (DSRVs) साठी ‘मदर शिप’ म्हणून कार्य करते, जे 300 मीटरपर्यंत खोलीत जलद बचाव कारवाया पार पाडू शकते. ही क्षमता भारताला अशा मोजक्या देशांच्या गटात स्थान मिळवून देते – ज्यात अमेरिका, चीन, रशिया आणि ब्रिटन यांचा समावेश आहे – ज्यांच्याकडे सर्वसमावेशक पाणबुडी बचाव प्रणाली आहेत.
जगभरात नुकत्याच घडलेल्या पाणबुडी अपघातांच्या पार्श्वभूमीवर INS निस्तारचे महत्त्व अधोरेखित होते, कारण असे प्रसंग तात्काळ आंतरराष्ट्रीय संकटात रूपांतरित होऊ शकतात. यामध्ये समाविष्ट असलेली प्रगत वैशिष्ट्ये – जसे की डायनॅमिक पोझिशनिंग, प्रगत सोनार सिस्टम्स, आणि पाण्याखाली कार्य करणाऱ्या क्रेन्स, यामुळे जहाज अचूक आणि जलद प्रतिसाद देऊ शकते, ज्यामुळे नौदलाची आपत्कालीन प्रतिसाद क्षमता लक्षणीयरीत्या वाढते.
चीनच्या सागरी हालचालींना प्रत्युत्तर
INS Nistar अशावेळी नौदलात दाखल झाले आहे, जेव्हा हिंद महासागर क्षेत्रात पाण्याखालील गुप्तहेरगिरीच्या हालचालींमध्ये लक्षणीय वाढ झाली आहे आणि यामागे प्रामुख्याने चीनची वाढती नौदल उपस्थिती कारणीभूत आहे. 2020 पासून चीनच्या पीपल्स लिबरेशन आर्मी नेव्ही (PLAN) ने, भारताच्या धोरणात्मक समुद्र क्षेत्रांच्या आसपासच्या पाण्यात आपली उपस्थिती मोठ्या प्रमाणावर वाढवली आहे. यामध्ये अनेकदा युआन-क्लास आणि जिन-क्लास पाणबुड्या ‘नागरिक संशोधन’ या मुखवट्याखाली तैनात करण्यात आल्या आहेत. हे अभियान प्रामुख्याने पाण्याखालील नकाशांकन आणि माहिती गोळा करण्यावर केंद्रित असतात आणि भारताच्या दृष्टीने हे गंभीर सुरक्षेचे प्रश्न निर्माण करतात.
आयएनअस निस्तारच्या तैनातीद्वारे, भारत आपली ‘अंडरवॉटर डोमेन अवेअरनेस’ क्षमता वाढवतो आणि परकीय नौदलांच्या गुप्त कारवायांवर विशेषतः चीनच्या विरोधात रणनीतिक प्रतिबंध निर्माण करतो. याच्या प्रगत सेन्सर्स आणि प्रणालींमुळे, अंडमान-निकोबार बेटांसारख्या संवेदनशील समुद्री भागांवर भारताची नजर अधिक प्रभावी होते आणि धोरणात्मक वर्चस्व अधिक बळकट होते.
सागरी मानवतावादी कार्यातही योगदान
INS Nistar चे महत्त्व पारंपरिक नौदल सुरक्षेच्या पलीकडे जाऊन, भारताच्या मानवतावादी मदत व आपत्ती निवारण (HADR) क्षमतेला नवे आयाम देणारे आहे. या जहाजावर ICU सह सुसज्ज रुग्णालय आहे, ज्यामुळे समुद्रातील अपघात किंवा आपत्ती प्रसंगी तातडीने वैद्यकीय मदत देता येते. याचे उदाहरण म्हणजे MV Marlin Luanda या जहाजावरील आगीच्या घटनेत भारताची जलद प्रतिक्रिया.
हा पैलू भारताच्या क्षेत्रीय सागरी संकटात तत्काळ मदत करणाऱ्या देश म्हणून असलेल्या दीर्घकालीन भूमिकेला चालना देतो आणि पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या SAGAR (Security and Growth for All in the Region) या तत्त्वज्ञानाशी पूर्णतः सुसंगत आहे, जे क्षेत्रीय समुद्री सुरक्षा व समृद्धीवर भर देते.
भारताचे समुद्री नेतृत्व सुदृढ करणे
INS निस्तार, भारताच्या ‘ऑपरेशन संकल्प’ सारख्या चालू प्रादेशिक सागरी सुरक्षा उपक्रमांना बळकटी देतो. या मोहिमेअंतर्गत, भारताने हजारो व्यापारी जहाजांना चाच्यांच्या धोकादायक पाण्यातून सुरक्षिततेने मार्गदर्शन केले असून, अनेक चाच्यांना अटक करण्यात आली आहे, ज्यामुळे भारताची जबाबदार सागरी सुरक्षा पुरवठादार म्हणून ओळख अधिक ठाम झाली आहे.
INS Nistar जहाजामुळे भारताची बहुपक्षीय नौदल सराव, द्विपक्षीय सहकार्य, आणि धोरणात्मक चाच्यांविरोधातील कारवायांची क्षमता लक्षणीयरीत्या वाढते. जसे की, सोमालियाच्या किनाऱ्याजवळ भारताने यापूर्वी पार पाडलेल्या यशस्वी नौदल मोहिमांमध्ये दिसून आले आहे, हे जहाज भारतासाठी एक ठोस रणनीतिक भांडवल ठरते.
भविष्यातील दृष्टीकोन आणि धोरणात्मक महत्त्व
INS निस्तार हे केवळ भारताच्या सागरी हद्दींचे संरक्षण करण्यासाठी नव्हे, तर प्रादेशिक समुद्री सुरक्षेत निर्णायक भूमिका बजावण्याच्या भारताच्या बांधिलकीचे स्पष्ट संकेत देते. या जहाजाचे आयुक्तपद हे भारताच्या वाढत्या धोरणात्मक स्वायत्ततेचे, परकीय तंत्रज्ञानावर कमी होत चाललेल्या अवलंबित्वाचे, आणि एक विश्वसनीय समुद्री शक्ती म्हणून उभारणीचे प्रतीक आहे.
जसजशी जिओपॉलिटिकल स्पर्धा तीव्र होत आहे आणि पाण्याखालची आव्हाने अधिक क्लिष्ट स्वरूप धारण करत आहेत, तसतशी INS Nistar सारखी जहाजे अपरिहार्य ठरत आहेत. भारताची समुद्री रणनीती आता पारंपरिक नौदल सामर्थ्य व प्रतिकारशक्तीपुरती मर्यादित न राहता, मानवतावादी मदत, आपत्ती निवारण, आणि प्रादेशिक सहकार्यात्मक सुरक्षा यांचाही समावेश करते.
INS निस्तार हे या विस्तृत होत असलेल्या समुद्री सुरक्षा आराखड्यातील एक अत्यंत महत्त्वाचे घटक आहे, जे सुनिश्चित करते की, भारत सागरी क्षेत्रातील बदलत्या धोरणात्मक आणि सुरक्षा आव्हानांना जलद, ठाम आणि परिणामकारक प्रतिसाद देण्यासाठी सदैव तयार आहे.
टीम भारतशक्ती
